"کلیه" و دستگاه ادراری یکی از اعضای حیاتی و بسیار مهم در بدن انسان هستند که وظایف بسیار مهمی دارند، اختلالات و بیماری‌های دستگاه کلیه و مجاری ادرار ممکن است در هر سنی و با هر شدتی رخ دهد.

عوامل خطر و تهدید‌کننده سلامت دستگاه کلیه و مجاری ادراری

عوامل آسیب‌رسان به دستگاه کلیه و مجاری ادرار می‌تواند به‌دلایل مادرزاری از هنگام تولد و حتی قبل از آن وجود داشته باشد اما در اکثر موارد فرد در طول زندگی با عوامل آسیب‌رسان به سلامت دستگاه کلیه و مجاری ادرار مواجه می‌شود؛ آشنایی با این عوامل برای مراقبت از سلامت دستگاه کلیه و مجاری ادرار بسیار مهم است در اینجا این عوامل را به‌صورت گروه‌بندی ارائه می‌شود.

لزوم جلوگیری از ابتلا به دیابت، بیماریهای قلبی و عروقی برای حفاظت از کلیه‌ها

ابتلا به بیماری‌هایی مثل دیابت، بیماریهای قلبی و عروقی، فشار خون بالا، بیماری‌های عفونی و ویروسی و باکتریال مانند گلودردهایی چرکی و حتی چاقی می‌تواند باعث بیماری‌های دستگاه کلیه و مجاری ادراری شود.

ژنتیک و سابقه فامیلی

سابقه خانوادگی بیماری‌های کلیوی می‌تواند استعداد و احتمال ابتلا به بیماری‌های دستگاه ادراری در فرد را افزایش دهد.

مصرف نامناسب مواد غذایی

مصرف بی‌رویه اسفناج، توت فرنگی، ریواس، چای، شکلات، بادام زمینی و سبوس گندم در افراد مستعد باعث ایجاد سنگ‌های اگزالاتی در کلیه‌ها می‌شود؛ میزان اگزالاتی که در این مواد وجود دارد اگر بیش از حد نرمال در ادرار باشد قابل حل نیست و سبب کریستالزه شدن آن و تشکیل سنگ خواهد شد.

اسید اوریک از سوخت و ساز پروتئین در بدن ایجاد می‌گردد پس میزان مصرف پروتئین در رژیم غذایی در میزان اسید اوریک خون و ادرار تأثیر مستقیم می‌گذارد لذا مصرف بی‌رویه صدف، ماهی کولی، مارچوبه، قارچ و گوشت در افراد مستعد می‌تواند باعث ایجاد سنگ‌های اسید اوریکی در کلیه‌ها می‌شود.

رژیم غذایی سرشار از کلسیم (لبنیات) باعث ایجاد سنگ‌های کلسیمی در کلیه‌ها می‌شود. مصرف نمک زیادی به علت افزایش دفع کلسیم ادراری با افزایش بروز سنگ همراه است.

مصرف نادرست داروها

استفاده بیش از حد از داروهای مسموم‌کننده کلیه ( مانند جنتامایسین) باعث بیماری‌های کلیه می‌شوند.

مواجهه با مواد شیمیایی

تماس با سرطان‌زاهای محیطی مانند رنگ‌ها، لاستیک، چرم، جوهر احتمال ابتلا به سرطان مثانه را افزایش می‌دهد؛ تماس شغلی با ذرات شیمیایی مثل محصولات نفتی و فلزات سنگین و آزبست احتمال ابتلا به سرطان کلیه را افزایش می‌دهد. مواد و سموم شیمیایی (مانند آرسنیک) باعث بیماری‌های کلیه می‌شوند.

علائم هشدار‌دهنده اختلال در عملکرد دستگاه کلیه و مجاری ادرار

در صورت مشاهده علائم زیر باید جهت بررسی بیشتر و دقیق‌تر به پزشک مراجعه شود:

ـ اضافه وزن چند کیلو گرمی ناگهانی یا ورم کردن صورت و پا

ـ احساس درد بعد از ادرار کردن

ـ تخلیه ناکامل ادرار

ـ کوتاه شدن فواصل ادرار کردن( کمتر از دو ساعت )

ـ تغییر رنگ، بو و حجم ادرار

ـ قطع و وصل شدن ادرار

ـ سختی دفع ادرار ( نیاز به زور زدن برای شروع ادرار)

ـ کم شدن فشار و جریان ادرار نسبت به قبل

ـ سختی نگه داشتن ادرار

ـ سوزش و ادرار قطره قطره

ـ وجود درد در پهلوها

اختلالات و بیماری‌های شایع دستگاه کلیه و مجاری ادرار

بیماریهای کلیه

به آسیب یا کاهش کارکرد کلیه به مدت 3 ماه یا بیشتر بیماری مزمن کلیه اطلاق می‌شود که با آزمایش‌های دقیق تشخیص داده می شود و عدم درمان آن منجر به بیماری کلیوی مرحله آخر می‌شود؛ دیابت علت اصلی بیماری مزمن کلیه شناخته می‌شود.

تقریبا بین 25 تا 40 درصد بیماران مبتلا به دیابت دچار آسیب کلیه می‌شوند؛ فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی ـ عروقی و چاقی نیز از دیگر عواملی هستند که باعث سخت شدن دیواره عروق کلیه شده و در نتیجه باعث بیماری‌های مزمن کلیه می‌شود.

بیماری مزمن کلیه شامل 5 مرحله است، مرحله یک خفیف‌ترین و مرحله پنج شدیدترین مرحله به حساب می‌آید که کارکرد کلیه کاملاً مختل شده و نیاز به درمان‌هایی مانند دیالیز و پیوند کلیه خواهد داشت؛ درمان بیماری مزمن کلیه به علت اصلی بیماری و شدت بیماری مزمن دارد که می‌تواند شامل دارو درمانی و حتی در موارد شدید دیالیز و پیوند کلیه باشد.

بیماری‌های عروق کلیه (بیماری‌های گلومرولی)

این دسته بیماری‌ها، شامل بیماری‌هایی می‌ شود که در آنها ساختمان گلومرول‌های کلیه آسیب دیده است از جمله مهمترین بیماری‌های عروق کلیه التهاب عروق کلیه (گلومرول) یا گلومرولونفریت است که دو شکل حاد و مزمن دارد. بیشترین آسیب‌ها به صورت التهاب در شبکه مویرگی رخ می‌دهد.

علائم بالینی کلی این بیماری شامل: دفع پروتئین از ادرار، ادرار خونی (قابل یاغیرقابل مشاهده)، ورم (تجمع آب در زیر پوست)، افزایش فشار خون و کاهش مقدار ادرار است.

گلومرولونفریت حاد

گلومرولونفریت حاد عبارت است از التهاب اولیه عروق کلیه که به عللی چون بیماری های خود ایمنی یا ابتلا به بیماری هایی مانند گلودرد ناشی از باکتری استرپتوکوکی بتا همولتیک گروه A، زرد زخم و بیماری هایی مثل اوریون می تواند ایجاد شود.

علائم بیماری عبارت است از درد مفاصل، ادرار تیره، فشار خون بالا، پوست رنگ پریده، قرمزی در ناحیه حلق و زخم پوستی. نیمی از موارد ابتلا به این بیماری در کودکان زیر 13 سال می باشد. درمان گلومرولونفریت حاد شامل دارو درمانی، رژیم غذایی و استراحت است.

گلومرولونفریت مزمن

گلومرولونفریت مزمن نیز جز بیماری های التهابی کلیه است که ناشی از دوره های تکراری گلومرولونفریت حاد و بیماری هایی مثل لوپوس است. بعضی از مبتلایان بدون علامت هستند و به طور اتفاقی با انجام آزمایشات خون و ادرار ( بیلی روبین و کراتین بالا) شناسایی می‌شوند؛ اغلب این بیماران دچار کاهش وزن، شب ادراری، سرگیجه و اختلالات گوارشی می باشند (5،10،12). درمان گلومرولونفریت مزمن نیز می تواند شامل رژیم غذایی، استراحت و دیالیز باشد.

سندرم نفروتیک

یک نوع نارسایی کلیه است که به علت افزایش نفوذپذیری گلومرولی به علت التهاب، پروتئین از ادرار دفع شده و مقدار پروتئین خون کاهش پیدا می یابد. ازعلایم این بیماری ورم است که عمدتاً در اطراف چشم ها و زانوها و دست ها دیده می شود. درمان سندرم نفروتیک عمدتا دارو درمانی و رژیم غذایی است.

نارسایی کلیه

نارسایی‌ ‌ کلیه‌ به معنای ناتوانی‌ کلیه‌ها در دفع‌ مواد زاید بدن‌ است. کلیه‌ها در حالت‌ طبیعی‌ وظیفه‌ پاک‌ کردن‌ بدن‌ از مواد زاید را به‌ عهده‌ دارند و در صورت‌ نارسایی‌ آنها، مواد زاید تجمع‌ یافته‌ و باعث‌ بروز علایمی‌ می‌شوند که‌ شدت‌ آنها متغیر است؛ نارسایی کلیه می تواند به دو شکل حاد و یا مزمن ایجاد شود.

نارسایی کلیوی حاد

در نارسائی حاد کلیه عملکرد کلیه بطور سریع و شدید مختل می شود. شروع این عارضه سریع بوده و مدت آن ممکن است چندین ساعت تا چندین روز باشد. علائم نارسایی حاد کلیه کاهش ادرار، ضعف و بیحالی، کم خونی، گیجی، ‌تهوع، افزایش و یا کاهش فشارخون و مهمترین علامت آن افزایش غلظت اوره و کراتینین خون است.

سه علت عمده برای وقوع نارسایی کلیوی حاد وجود دارد که شامل عوامل پیش از کلیه که موجب کاهش جریان خون کلیه ها شده وعملکرد کلیه ها را مختل می کنند مانند خونریزی ، سوختگی، شوک.

ـ عوامل داخل کلیه که به علت صدمه مستقیم به بافت کلیه باعث نارسایی می شوند مانند اثر سموم و داروها برسلولهای یا ضربه به کلیه.

ـ عوامل بعداز کلیه مانند سنگ کلیه ومجاری ادرار، تومورها.

درمان نارسایی کلیوی حاد شامل برطرف کردن علت زمینه‌ای مثل درمان سنگ‌های کلیوی، جراحی تومورها، دارو درمانی، قطع مصرف یا کاهش غلظت داروهای مسبب در خون، تامین حجم مناسب خون و مایعات، دیالیز، رژیم غذایی، استراحت است.

نارسایی مزمن کلیوی

علت نارسایی مزمن کلیه شامل بیماری‌های‌ نظیر لوپوس‌،گلومرولونفریت‌، عفونت‌های‌ مزمن‌ مجاری‌ ادرار است. ‌ نارسایی‌ مزمن‌ کلیه‌ معمولاً به‌طور تدریجی‌ بروز می‌کند. تا هنگامی‌ که‌ 75%-60% قدرت‌ تصفیه‌ کلیه‌ها از دست‌ نرفته‌ باشد، نارسایی‌ مزمن‌ کلیه‌ علامتی‌ نداشته‌ یا علایم‌ اندکی‌ دارد. پس‌ از آن‌ یک‌ یا چند مورد از علایم‌ زیر ممکن‌ است‌ وجود داشته‌ باشد: بیحالی‌، گیجی‌ و خواب‌آلودگی‌، فشار خون‌ بالا، بوی‌ بد تنفس‌، کرختی‌، گزگز و سوزش‌ ساق‌ و پا، انقباضات‌ عضلانی‌، کم‌خونی‌، با علایم‌ رنگ‌ پریدگی‌. درمان نارسایی مزمن کلیوی می تواند شامل درمان دارویی و دیالیز باشد.

کلیه پلی کیستیک

کلیه پلی کیستیک یک بیماری کلیوی ارثی که در آن کیست‌هایی در کلیه‌ها تشکیل می‌شود؛ علت این بیماری ناشناخته است؛ بیشتر بیماران دچار این اختلال تا بزرگسالی بی علامت هستند و پس از آن در طی حداکثر 20 سال، علایم به آهستگی پیشرفت می کند که شامل عفونت های مکرر کلیه، احساس وجود یا لمس توده ای در شکم، پرفشاری خون و خستگی است. در صورتی که بیمار بدون علامت و عوارض باشد، معمولاً به درمان کلیه پلی کیستیک ومصرف دارو نیاز نیست و درمان آنها بصورت حمایتی بوده و شامل کنترل فشارخون ، رژیم غذایی و استراحت است. در صورت بروز علائم، درمان آنها بصورت کنترل درد و دارو درمانی می باشد (2،5).

عفونت دستگاه ادراری

عفونت دستگاه ادراری توسط گروهی از میکروب های بیماری زا در دستگاه ادراری ایجاد می شود و به دو گروه عفونت دستگاه ادراری فوقانی (عفونت کلیه ها، حالب ها، التهاب نفرونها ( پیلونفریت ) و دستگاه ادراری تحتانی ( عفونت مثانه، پروستات، پیشابراه ) تقسیم می‌شوند.

التهاب نفرونها (پیلونفریت) حاد و مزمن

پیلونفریت در اثر حرکت باکتری از دستگاه تناسلی یا مناطق مقعد به پیشابراه و در نتیجه عفونت باکتریایی قسمت های فوقانی دستگاه ادراری ( عفونت لگنچه ها و بافت کلیه ها ) رخ می دهد. به علت موقعیت و طول کوتاه پیشابراه، زنان بیشتر دچار عفونت دستگاه ادراری می شوند (13). علائم این بیماری تب و لرز، کمردرد و درد پهلو، تهوع و استفراغ، ضعف و احساس درد در پهلو است (14). درمان پیلونفویت حاد و مزمن دارو درمانی شامل تجویز آنتی بیوتیک (12) می باشد.

سنگ‌های کلیوی

سنگ کلیه ذرات کوچک و سختی هستند که در یک یا هر دو کلیه ایجاد می‌شوند؛ سنگ‌ها ممکن است در هر نقطه از کلیه تا مثانه یافت شوند و اندازه آنها از شن، ریگ تا تشکیل سنگ‌های بزرگ متفاوت است.

75 درصد سنگ‌های کلیوی از جنس کلسیم (Ca) هستند؛ این سنگ‌ها هنگامی که غلظت ادراری موادی مثل آگزالات کلسیم، فسفات کلسیم و اسید اوریک افزایش یابند تشکیل می‌شود؛ تشکیل سنگ در کلیه بیشتر از سن 30 تا 50 سالگی شیوع پیدا می ‌ند و در مردان بیشتر از زنان است همچنین احتمال تشکیل آنها در افرادی که آب کم می‌نوشند بیشتر است.

عفونت، بی‌تحرکی، نگه داشتن ادرار، مصرف بی رویه کلسیم و بیماری‌هایی مانند نقرس نیز باعث تشکیل سنگ کلیه می‌شود؛ علامت شایع سنگ کلیه، درد شدید و پیچشی متناوب به فاصله هر چند دقیقه است؛ درد معمولاً ابتدا در ناحیه پشت، درست پایین دنده ها ظاهر می‌شود.

در طی چند ساعت یا چند روز، ناحیه درد از مسیر حرکتی سنگ از حالب به طرف کشاله ران پیروی می‌کند و نهایتا با دفع سنگ درد بیمار متوقف می‌شود؛ درمان سنگ‌های کلیوی با توجه به نوع سنگ، شامل ترکیبی از اقداماتی مانند رژیم غذایی مناسب، مصرف زیاد آب، داروی مسکن در صورت درد و در نهایت داروهای مناسب بر اساس نوع سنگ و در صورت عدم دفع سنگ در زمان مناسب توسط پزشک، دفع سنگ به روش جراحی یا سنگ شکن است.