به منظور روشن‌شدن ابعاد خطرناک مقاومت باکتری‌ها به آنتی‌بیوتیک‌ها با دکتر فاطمه اطیابی داروساز و استاد فارماسیوتیکس دانشکده داروسازی دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت‌وگو کردیم.

چطور باکتری‌ها می‌توانند خود را در مقابل آنتی‌بیوتیک‌ها محافظت کنند؟

اگرچه مكانيسم‌هاي مقاومت مختلفي وجود دارد اما وقتي باكتري در معرض آنتي‌بيوتيك قرار مي‌گيرد، امكان بروز جهش در آن وجود دارد يعني تغيير در اطلاعات ژنتيكي باكتري، توانايي مقاومت به دارو را به باكتري مي‌دهد.

يكي از مكانيسم‌هايي كه باعث مقاومت باكتري در برابر آنتي‌بيوتيك مي‌شود، قابليت توليد آنزيم است. ساده‌ترين مكانيسم آن توليد آنزيم پني‌سليناز است كه باعث از بين بردن آنتي‌بيوتيك پني‌سيلين مي‌شود. باكتري‌هايي كه دچار جهش ژنتيكي شده‌اند، به محض قرار گرفتن در برابر پني‌سيلين آنزيم توليد مي‌كنند. عوامل مختلفي به‌عنوان عوامل جهش‌زا وجود دارد که اگر در باكتري رخ دهد، منجر به بروز ژني مي‌شود كه مي‌تواند آنزيم‌های مختلفی برای مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها توليد كند. مسلما گاهي عوامل فيزيكي و شيميايي هم در بروز اين جهش‌ها نقش دارند.

یعنی عوامل فیزیکی، شیمیایی مناسب جهش برای همه باکتری‌ها فراهم است؟

البته جهش‌هاي خود به خودي هم وجود دارند كه تقريبا در هر 100 ميليون، يك باكتري دچار آن مي‌شود. جالب است بدانيد كه ميلياردها باكتري فقط در دستگاه گوارش وجود دارد، مثلا در هر گرم مدفوع، يك ميليارد باكتري وجود دارد پس اگر امكان جهش خودبه‌خودي در هر 100ميليون باكتري وجود داشته باشد، امكان بروز 100 يا هزار باكتري مقاوم در بدن ما وجود دارد. متاسفانه خوردن آنتي‌بيوتيك نامناسب به اين باكتري‌هاي مقاوم فرصت رشد مي‌دهد.

خوددرماني يكي از عوامل مهم در ايجاد و ظهور باكتري‌هاي مقاوم است چراكه نه‌تنها باعث مي‌شود درمان درست انجام نشود، بلكه امكان ظهور باكتري مقاوم هم در ميانه مسير درمان به وجود مي‌آيد. حتي علائم بيماري ممكن است 2 يا 3 روز پس از درمان از بين برود، ولي اين عامل دليلي بر خاتمه روند درمان با آنتي‌بيوتيك نيست. اگر آنتي‌بيوتيك درست مصرف نشود، فقط باكتري‌هاي حساس را از بين مي‌برد و تعدادي را در محل درگير باقي مي‌گذارد كه باعث رشد دوباره باكتري مقاوم و بروز عفونت ثانويه در همان محل خواهد شد.

پس این نکته که بیماران در سرماخوردگی آنتی‌بیوتیک مصرف می‌کنند در مقاومت میکروبی موثر است؟

يكي از مشكلات اصلي ايجاد شده این است که مصرف بي‌رويه آنتي‌بيوتيك‌ها ميكروب‌هاي مفيد دستگاه‌هاي گوارش را از بين مي‌برد. از سویی، اگر آنتي‌بيوتيك به ميزان كافي هم مصرف نشود، غلظت آن در سرم خون كاهش مي‌يابد و فقط ميكروب‌هاي مفيد يا كمتر مقاوم از بين مي‌روند و در واقع اجازه رشد باكتري‌هاي مقاوم صادر مي‌شود. نقش پزشك و داروساز در چنين شرايطي بسيار مهم است و آنها بايد توصيه درستي براي مصرف دارو به بيمار داشته باشند.

از آنجا که میکروب‌ها با ایجاد ژن مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها، این مقاومت را از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌کنند و حتی به‌صورت شایع این ژن از یک گونه میکروبی به گونه دیگری انتقال می‌یابد، با وجود تجویز آنتی‌بیوتیک در مقادیر بالا، نتیجه‌ای حاصل نمی‌شود و عفونت پایدار می‌ماند. در اصل میکروب یاد می‌گیرد که چگونه خود را در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها ‌محافظت و آن را خنثی و بی‌اثر کند.

چرا باید آنتی‌بیوتیک‌ها به موقع مصرف شود؟

چون مصرف بی‌رویه، کامل نکردن دوره درمان و همچنین رعایت نكردن زمان مصرف باعث به‌وجود آمدن مقاومت میکروبی می‌شود.

پس به زبان ساده مقاومت میکروبی چیست؟

مقاومت میکروبی به زبان ساده، به اين معنی است که میکروب‌ها راه توقف داروها را برای کشتن یا ضرر زدن به آنها می‌یابند. آنچه باعث گسترش مقاومت میکروبی می‌شود، در واقع راز تنازع بقاست. بيشتر میکروب‌ها به سرعت در حال زاد و ولد و تکثیر هستند و در این روند با استفاده از فرصت شناسایی داروها از میان میکروب‌های در حال تکثیر، به‌طور تصادفی ممکن است (به دلیل یک جهش ژنتیکی) یک میکروب جدید به یک داروی ضدمیکروبی مقاوم شود. از آنجا که میکروب‌های غیرمقاوم به‌عنوان میکروب حساس به داروی ضدمیکروبی دارو کشته شده‌اند، میکروب‌های مقاوم در برابر دارو زنده می‌مانند و وقتی در آینده عفونتی با این میکروب مقاوم رخ می‌دهد، داروی ضدمیکروبی نمی‌تواند بر میکروب مقاوم اثر داشته باشد. از آنجا که هر یک از میکروب‌ها به‌طور طبیعی قابلیت تبدیل شدن به میکروب مقاوم در مقابل دارو‌های مختلف را دارند، میکروب‌های مختلف می‌توانند مقاومت خود را در مقابل انواع داروهای ضدمیکروبی گسترش دهند. اگرچه همه میکروب‌ها به‌طور بالقوه می‌توانند مقاومت خود را گسترش دهند، شواهد بیشتری برای رشد و مقاومت در باکتری‌ها در شرایط خاص وجود دارد. 

آیا مردم در برابر آنتی‌بیوتیک مقاوم می‌شوند؟

نه مردم نمی‌توانند به آنتی‌بیوتیک‌ها یا سایر داروهاي ضدمیکروبی مقاوم شوند چراکه ضدمیکروب‌ها برای درمان سلول میکروبی استفاده می‌شوند. سلول‌های بدن ما برای آنتی‌میکروبیال‌ها هدف نیستند، بنابراین ما به ضدمیکروب‌ها مقاوم نمی‌شویم بلکه این باکتری‌ها و میکروب‌ها هستند که به داروها مقاوم می‌شوند.

چرا مقاومت میکروبی به‌عنوان یکی از مشکلات سلامت مطرح می‌شود؟

پدید آمدن مقاومت میکروبی یک مشکل بزرگ در برابر سلامت انسان‌ها محسوب می‌شود زيرا هم اکنون به‌دلیل مقاوم شدن میکروب‌ها به بسیاری از داروها، امکان انتخاب تعداد کمتری از داروها برای درمان عفونت‌ها وجود دارد. هر چه بیشتر داروهای ضدمیکروبی استفاده می‌شوند، میکروب‌های بیشتری در مقابل آنها مقاومت پیدا می‌کنند مثلا تنها چند سال پس از کشف پنی‌سیلین، نوعی از باکتری استافیلوکوکوس اورئوس پیدا شد که در آن مقاومت در برابر پنی‌سیلین ایجاد شده بود. برخی از باکتری استافیلوکوکوس اورئوس که یک باکتری شایع در پوست ماست، هم اکنون تقریبا در برابر همه آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده‌اند و اگر علت پدید آمدن بیماری باشند، درمانشان می‌تواند بسیار دشوار باشد. مصرف زیاد پنی‌سیلین طی سال‌های اخیر هم باعث پیدایش گونه‌های زیادی از باکتری‌های مقاوم به این دارو شده است. اگر این روند ادامه پیدا کند، درمان عفونت‌های کوچک و ساده‌ای که به آسانی درمان می‌شوند ممکن است به دلیل گسترش مقاومت میکروبی با مشکل جدی مواجه شود. بزرگ‌ترین مشکل موجود، مقاوم شدن یک میکروب به بیش از یک داروی ضدمیکروبی است. وقتی میکروب‌ها مقاوم به درمان مي‌شوند، مجبوریم آنتی‌بیوتیک‌های با تاثیر کمتر را بپذیریم که مصرفشان درمان کامل را در پي نخواهد داشت یا از داروهای قوی‌تر با آثار جانبی بیشتر استفاده کنیم. 

آیا مقاومت میکروبی فقط مشکل کشور ماست؟

نه، گرچه با توجه به منطقه، توسعه محلی و مناطق مختلف در مقاومت در برابر آنتی‌میکروبیال‌ها از درجات و میزان متفاوتی برخوردار است اما در واقع مقاومت میکروبی یک مشکل جهانی است. مقاومت می‌تواند در حین تکثیر سلولی از نسلی به نسل دیگر (به یاد داشته باشید که باکتری‌ها می‌توانند تقریبا در هر دقیقه بیست به دو سلول تقسیم شوند) یا از میکروبی به میکروب دیگر منتقل شود. میکروب می‌تواند با سفر از طریق هواپیما، قطار یا خودرو در هوا و بین مردم پخش شود. همه این عوامل منجر به گسترش سریع مقاومت میکروبی در سراسر جهان می‌شود.

اگر آنتی‌بیوتیکی در درمان عفونتم موثر نباشد، پزشک چگونه مرا معالجه می‌کند؟

یکی از راه‌های پیشگیری از گسترش مقاومت میکروبی و کاهش سرعت روزافزون این پدیده، این است که پزشکان تلاش کنند در صورت نیاز واقعی بيمار دچار بيماري عفوني، مناسب‌ترین داروی ضدمیکروب را برای درمان عفونت او به کار برند. پزشکان درباره اینکه کدام داروی آنتی‌میکروبیال روی کدام میکروب موثر است یا کدام ترکیب دارويي را باید برای درمان بیماری انتخاب کند، اطلاعات كافي دارند. اگر آنتی‌بیوتیک برای درمان عفونت به شما داده شده اما بهبود حاصل نشده، ممکن است عامل بیماری یک عفونت باکتریایی نباشد و به همین دلیل آنتی‌بیوتیک موثر نیست. گاهی هم آنتی‌بیوتیک مناسب انتخاب نمي‌شود. اگر به شما آنتی‌بیوتیک داده شود و دوره درمان را کامل نکنید، اگرچه ممکن است با مصرف آنتی‌بیوتیک در چند روز اول علائم بیماری‌تان بهبود یابد اما ممکن نیست از عوارض آنها کاملا در امان بمانيد. اگر پزشک مطمئن شود دچار عفونت باکتریایی هستید و آنتی‌بیوتیکی که بار اول برای درمان تجویز شده موثر نبوده است، ممکن است آنتی‌بیوتیک دیگری به دلیل اینکه باکتری مسبب عفونت ممکن است به آنتی‌بیوتیک اول مقاوم بوده باشد، تجویز کند. مهم است که به پزشک خود و اینکه تمام جنبه‌های درمان را در نظر گرفته، اعتماد کنید و مطمئن باشید آنتی‌بیوتیک را فقط در موارد لزوم توصیه می‌کند و باید برنامه درمانی وی را دقیق و کامل انجام دهید. 

چگونه می‌توانیم به پیشگیری از گسترش مقاومت میکروبی کمک و چه زمانی باید آنتی‌بیوتیک مصرف کنیم؟ 

امکان پیشگیری از پدیدآمدن مقاومت میکروبی وجود ندارد. شواهد نشان می‌دهد استفاده از آنتی‌بیوتیک باعث پدید آمدن میکروب‌های مقاوم می‌شود بنابراین تا زمانی که ما از آنتی‌میکروبیال‌ها استفاده می‌کنیم، مقاومت وجود خواهد داشت. داروهايي قوي هستند که مي‌توانند بعضي عفونت‌ها را کنترل كنند و زندگي‌ها را نجات دهند. اگر اين داروها نابجا مصرف شوند، نه‌تنها موثر نخواهند بود، بلکه آسيب می‌رسانند. اشخاص مي‌توانند با دانستن اينکه چه موقع از آنها استفاده و چه موقع از مصرفشان خودداري كنند، سلامت خود و افراد خانواده را حفظ كنند.

آيا آنتي‌بيوتيك‌ها سرماخوردگي يا آنفلوانزا را كنترل مي‌كنند؟

نه، اين داروها فقط عليه ميكروب‌ها (باكتري‌ها) عمل مي‌كنند و روي ويروس‌ها كه عامل ايجاد سرماخوردگي يا آنفلوانزا هستند، تاثير ندارند. بيشتر اوقات علت گلودرد يا سرفه نيز مي‌تواند انواعي از ويروس‌ها باشد. 

چگونه اشخاص مي‌توانند به خود يا افراد خانواده‌شان كمك كنند؟

نبايد انتظار داشت آنتي‌بيوتيك‌ها تمام امراض را درمان كنند. از طرفي، يادمان باشد نبايد آنتي‌بيوتيك‌ها را براي درمان سرماخوردگي يا آنفلوانزا مصرف كرد، به‌طوري كه در اين مواقع بهترين اقدام اين است كه اجازه دهيد بيماري خودبه‌خود بهبود يابد. اگرچه 1 تا 2 هفته طول بكشد. داروهای موثری برای کنترل علائم سرماخوردگی موجود است که معمولا بدون نسخه ازداروخانه‌ها تهیه می‌شود. گاهي هم در شرايط خاص ممكن است ميكروب‌ها در حين يك بيماري تضعيف‌كننده ويروسی به بدن حمله كنند كه در اين صورت تجويز و مصرف دارو فقط با مشاوره پزشك قابل‌انجام است.