از آنجا که عوامل زیستی از طریق حواس پنج‌گانه قابل شناسایی نیستند و از طرفی از زمان تماس یک شخص با یک عامل زیستی تا زمان بروز علائم بیماری از روزها تا هفته‌ها متغیر است، تبهکاران تمایل زیادی برای استفاده از این عوامل دارند زیرا فرصت ترک صحنه و فرار را به خوبی در اختیار خواهند داشت. به‌طور معمول حملات ترور زیستی ابتدا توسط کارکنان بخش بهداشت و درمان تشخیص داده می‌شود، بنابراین تدوین دستورالعمل‌هایی که یک طرف آن سامانه‌های بهداشتی-درمانی باشند، مهم‌ترین اقدام در برخورد با این پدیده شوم است.

اهم این دستورات عبارتند از:

1. برقراری یک سامانه هشدار فوری

2. برقراری سامانه‌ای جهت آشکارسازی عوامل زیستی (همراه با رعایت طبقه‌بندی اطلاعات مربوط به افراد آلوده شده)

3. جمع‌آوری و دسته‌بندی مدارک و شواهد براساس یک چارچوب مشخص

4. انتخاب تجهیزات حفاظت فردی مناسب

5. همکاری با سایر سازمان‌های متولی بهداشت و درمان، نیروهای نظامی و انتظامی و سازمان‌های ذیربط ملی و بین‌المللی.

پیشگیری

در حال حاضر توافقی عمومی در سرتاسر جهان به وجود آمده است که به موجب آن باید از دستیابی تروریست‌ها به عوامل زیستی به هر طریق ممکن جلوگیری کرد.

از آنجا که عوامل خطرناک زیستی به‌طور معمول در داخل آزمایشگاه‌های معمولی به‌طور کامل و به صورت مجاز و قانونی نگهداری می‌شوند، اولین قدم در پیشگیری از وقوع تروریسم‌زیستی، بالا بردن امنیت در این مراکز است. گزارش دادن به موقع هر گونه حادثه سرقت، گم شدن یا آزاد شدن عوامل زیستی باید به صورت یک قانون، الزامی و اجباری شود. وضع قوانین محدودکننده خرید تجهیزات آزمایشگاهی که مصارف دو یا چندگانه دارند و نیز قوانین ناظر بر نقل و انتقال‌ عوامل زیستی می‌تواند به‌عنوان عامل بازدارنده و محدودکننده خطر عوامل زیستی بسیار موثر باشد.

عوامل زیستی

عوامل زیستی در واقع ارگانیسم‌های بیماری‌زا یا توکسین‌هایی هستند که از منابع زیستی تولید می‌شوند. توکسین‌ها هم سمومی هستند که از ارگانیسم‌های زنده، تولید یا استخراج می‌شوند.

این عوامل به منظور ایجاد صدمه، کشتن افراد، حیوانات یا نابودسازی گیاهان به‌وسیله تروریست‌ها انتخاب می‌شوند و برخی دیگر ممکن است به محصولات کشاورزی و انبارهای غذایی که یک کشور لطمه وارد کنند.

مثال‌هایی از عوامل زیستی

1- عوامل باکتریایی مانند:

• باسیل سیاه‌زخم (باسیلوس آنتراسیس)

• عامل طاعون (یرسینیاپستیس)

2- عوامل ویروسی مانند:

• واریولا (عامل آبله)

• ماربورگ (عامل تب خونریزی‌دهنده)

3- توکسین‌ها مانند:

• توکسین‌ بوتولیسم (مشتق از کلستریدیوم بوتولینوم)

• ریسین (مشتق از دانه کوچک)

تهیه و آماده‌سازی عوامل زیستی

با توجه به اینکه قوانین و راهکارهای قانونی برای تهیه

برخی عوامل زیستی و نیز تجهیزات مربوط به تولید آنها موجود است همواره احتمال دسترسی افراد عادی به این عوامل جهت مقاصد تبهکارانه وجود دارد.

باکتری‌ها و ویروس‌ها موجودات زنده‌ای هستند که هر گاه در محیطی مناسب و دارای مواد مغذی قرار گیرند در زمان کوتاهی رشد و تکثیر می‌یابند. ویروس‌ها قادر نیستند خود به خود رشد کنند و به این منظور لازم است در داخل سلول‌های بدن یک موجود زنده دیگر قرار گیرند. از این رو، رشد آنها در محیط آزمایشگاه مشکل‌تر است. توکسین‌ها را می‌توان از باکتری‌ها، گیاهان یا حیوانات استخراج کرد. در دنیای کنونی اطلاعات عمومی به اندازه‌ای در دسترس مردم قرار گرفته که برخی از آنها را قادر می‌کند حتی با داشتن سطوح علمی متفاوت، به تولید موفق این عوامل دست یابند. تروریست‌ها براساس انگیزه‌های موجود ممکن است شرایطی را در انتخاب عامل زیستی مدنظر قرار دهند.

برخی معیارها در انتخاب عامل زیستی

1- سهولت تهیه یا تولید

2- سهولت استفاده از آنها به‌عنوان یک جنگ‌افزار

3- سهولت رهاسازی این عوامل

4- مقاومت عامل زیستی در برابر شرایط محیطی

5- توانایی استفاده جهت کشتار یا ناتوان‌سازی

6- مسری بودن یا نبودن عامل

7- خطرات موجود برای خود تروریست‌ها

راه‌های احتمالی به دست آوردن عوامل زیستی

1. از طریق یک دولت تامین‌کننده

2. منحرف‌سازی مسیرهای حمل و نقل

3. از منابع طبیعی

4. سرقت از دانشگاه‌ها، آزمایشگاه‌های میکروب‌شناسی، دامپزشکی و صنایع

برخی از روش‌های تهیه مواد زیستی

1- برنامه‌های ملی تولید سلاح‌های زیستی

2- کشورهایی که از تروریسم‌ حمایت می‌کنند

3- انحرافات:

1-3) سرقت از مراکز آزمایشگاهی

2-3) منابع طبیعی

3-3) شیوع طاعون

4-3) شیوع سیاه‌زخم گاوی

5-3) شیوع ابولا

4- تخلفات و سوءاستفاده‌ها:

1-4) رخنه در سیستم‌های ایمنی و امنیتی آزمایشگاه‌ها

2-4) همکاری و تبانی دوجانبه محققان و متخصصان (فروش اطلاعات)

تولید عوامل زیستی

روش‌های گوناگونی برای جداسازی، خالص‌سازی، کشت و تولید سلاح از عوامل زیستی وجود دارد. با وجود اینکه ممکن است برای انجام برخی از روش‌های جداسازی، رشد، خالص‌سازی و انتشار عوامل زیستی به مدارج علمی بالایی نیاز باشد، اما اطلاعات زیادی در این رابطه در کتابخانه‌ها و اینترنت وجود دارد. افزون بر این، روش‌های سنتی و خانگی گوناگونی وجود دارد که می‌توان از آنها برای آماده‌سازی عوامل زیستی بهره برد. این عوامل را می‌توان در یک محیط مایع حاوی ترکیبات با پایه شیمیایی آب یا به شکل پودر تولید کرد.

نشانه‌های وقوع تروریسم‌زیستی

با دقت در رفتارهای تروریست‌ها به مواردی برمی‌خوریم که نشان‌دهنده تولید و ساخت سلاح‌های زیستی هستند.

برخی نشانه‌ها که نشان‌دهنده انجام یک پدیده ترور زیستی هستند به شرح زیر هستند:

1- تلاش برای جذب افراد دارای تحصیلات یا تجربیات مرتبط با علم میکروب‌شناسی، پزشکی یا مهندسی

2- ساختمان‌های دارای سیستم‌های تهویه دستکاری شده

3- وجود لباس‌ها، دستگاه‌های تنفس و ماسک‌های محافظ در محل

4- وجود حیوانات آزمایشگاهی، قفس‌ها و تجهیزات مرتبط

5- محیط‌های کشت باکتریایی یا ویروسی

6- واکسن‌ها و آنتی‌بیوتیک‌ها

7- تجهیزات آزمایشگاهی

8- خرید گیاهان، بذرها یا حبوباتی که به‌عنوان تامین‌کننده منابع توکسین شناخته شده‌اند.

9- وجود انبارهای مواد ضدعفونی‌کننده یا تمیزکننده‌های ضد میکروبی

10- مشاهده دستورالعمل‌های تهیه و تولید عوامل زیستی

11- تجهیزات پخش‌کننده نظیر دستگاه‌های اسپری‌کننده، مخازن پرفشار و ابرسازها

روش‌های انتشار عوامل زیستی

عوامل زیستی به چندین روش ممکن است انتشار یابند:

الف) روش‌های انتشار عوامل برای ایجاد آلودگی تنفسی:

1- پستی / بسته‌بندی

2- اسپری‌هایی که به صورت تجاری در دسترس هستند.

3- غبارسازها

4- سیستم‌های تهویه هوا

5- دودسازها

6- کپسول‌های اطفای حریق

7- دستگاه‌های هواساز

ب) آلودگی آب و غذا:

1- وسایل غذاخوری انفرادی

2- آلوده‌سازی زنجیره غذایی

پ) فرو رفتن جسم خارجی در بدن:

1- سوزن‌های آلوده

2- وسایل پرتابی نوک‌تیز مثل فشنگ

3- انواع گلوله‌های آلوده

ت) تماس مستقیم با افراد یا حیوانات

ث) مهمات و جنگ‌افزارهای نظامی

هشدارهای انتشار عوامل زیستی

1- وجود مایعات یا پودرهای مشکوک

2- انتشار غیرطبیعی و غیرمنتظره برخی مواد به صورت اسپری

3- بوهای غیرطبیعی:

- عوامل زیستی خالص بدون بو هستند اما انواع ناخالص ممکن است بوی خاصی مانند گوشت فاسد یا فرایند تخمیر داشته باشند.

- بوی محیط‌های کشت هم ممکن است به‌عنوان گوشت فاسد یا کپک و مخمر تعبیر شود.

4- مشاهده وسایل مخصوص پخش مواد

5- وجود گزارش‌هایی از تقلب در مراکز تهیه و توزیع غدا و آب

6- دریافت تهدیدات به صورت نامه، پست الکترونیک یا کلامی یا قبول مسئولیت برخی اتفاق‌ها به‌وسیله بعضی اشخاص یا گروه‌ها. تغییرات آب و هوا و نیز سیستم‌های تهویه هوا ممکن است پخش مواد را تحت‌تاثیر قرار دهند. در محیط بیرون و هوای آزاد یک باد ملایم هم ممکن است انتشار مواد را تسهیل کند.

بادهای خیلی شدید ممکن است مواد را در محدوده‌ای کاملا وسیع پخش‌کنند به‌طوری که مقدار ماده وارد شده به بدن افراد از طریق تنفس به قدری کم شود که نتواند بیماری ایجاد کند. در فضای داخل ساختمان‌ها شرایطی وجود دارد که مقدار ماده خطرناک را متراکم و عوارض و اثرات آن را تشدید می‌کند.

سیستم‌های تهویه‌ای که هوای داخل ساختمان را به جریان می‌اندازند ممکن است مواد زیستی را به سرعت در سرتاسر ساختمان پراکنده کنند و از طرف دیگر، بسیاری از سیستم‌های گرماساز و تصفیه هوای مدرن، از فیلترهای بسیار قوی استفاده می‌کنند به‌طوری که، همه مواد آلوده‌کننده هوا را چه در داخل و چه در خارج از ساختمان جذب می‌کنند. این فیلترها همچنین می‌توانند عوامل زیستی را نیز از هوا حذف و به میزان موثری، تراکم این مواد را در هوای داخل ساختمان کاهش دهند.

عوامل تسهیل‌کننده انتشار هوایی

1- هوای ابری یا هنگام شب

2- باد ملایم (سرعت 5 تا 10 کیلومتر بر ساعت)

3- جابجایی افراد پیاده و سواره

4- یکنواختی عوارض زمین

5- تجهیزات تهویه و گرمایشی فعال (ساختمان‌ها)

6- مکان‌های پرجمعیت

عوامل تخریب‌کننده انتشار هوایی

1- تابش مستقیم نور خورشید

2- بارش‌ها

3- باد سریع یا نوزیدن باد

4- فقدان سیستم‌‌های تهویه‌ای فعال (ساختمان‌ها)

 

 

منبع: (Prevention & Bioterrorism(Approach

کتاب بیوتروریسم(تشخیص، پیشگیری، مقابله)

چاپ انتشارات جهاد دانشگاهی واحدتهران1389